Nhà Lý, một triều đại nổi bật trong lịch sử Việt Nam, đã đặt nền móng cho sự phát triển của kiến trúc phong kiến với những công trình vĩ đại và tinh tế. Thời kỳ này, không chỉ các cung điện và kinh thành nguy nga được xây dựng, mà còn có sự xuất hiện của những chùa tháp đồ sộ, biểu tượng cho sự phát triển rực rỡ của Phật giáo. Bằng kỹ thuật xây dựng tiên tiến, sử dụng đa dạng vật liệu và nghệ thuật trang trí tinh xảo, kiến trúc thời Lý đã để lại dấu ấn sâu đậm, trở thành di sản văn hóa quý báu của dân tộc.
Tổng quan kiến trúc thời Lý
Nhà Lý là triều đại đặt nền móng cho việc hoàn thiện các thể chế, tạo tiền đề cho sự phát triển của nhà nước phong kiến ở các giai đoạn sau trên tất cả các lĩnh vực, đặc biệt là kiến trúc. Dựa vào ba nguồn tư liệu chính là thư tịch cổ, văn bia và khảo cổ học, bài viết đưa ra một số nhận định về kiến trúc thời Lý:
- Các công trình kiến trúc thời Lý rất đa dạng, nổi bật là di tích kiến trúc cung điện và di tích kiến trúc chùa – tháp.
- Kỹ thuật xây dựng tiên tiến với kỹ thuật ghép nối và kết hợp nhiều loại vật liệu khác nhau, tăng độ bền vững và mỹ thuật của công trình.
- Vật liệu xây dựng đa dạng, bao gồm đá, gạch, sỏi, đất sét, sành, bao nung, gỗ, được sử dụng phổ biến ở mọi công trình kiến trúc.
Đặc điểm kiến trúc thời Lý và các công trình tiêu biểu
Bài viết tổng hợp thông tin về đặc điểm kiến trúc thời Lý và các công trình tiêu biểu. Mời các bạn cùng tham khảo chi tiết bài viết dưới đây.
Đặc điểm kiến trúc thời Lý
Kiến trúc thời Lý phát triển trong thời kỳ nhà Lý (1009-1225) ở Việt Nam, pha trộn phong cách từ các triều đại trước đó cùng yếu tố kiến trúc từ Trung Quốc và Ấn Độ.
Quy mô
- Kinh đô Thăng Long: Kinh đô rộng lớn với nhiều cung điện, đền đài, lăng tẩm.
- Chùa chiền: Nhiều chùa lớn như chùa Một Cột, chùa Phật Tích, chùa Dạm.
- Tháp Phật giáo: Tháp Báo Thiên, tháp Chương Sơn.
Chất liệu
- Gỗ: Khung nhà, mái nhà, cửa, tượng Phật.
- Đá: Móng, bậc thềm, bệ tượng, bia đá.
- Gạch nung: Tường, vòm.
Kỹ thuật
- Xây dựng tiên tiến: Vững chắc, kiên cố.
- Chạm khắc tinh xảo: Hoa văn trang trí chi tiết.
Phong cách
- Độc đáo và bản sắc văn hóa Việt Nam.
- Kết hợp hài hòa yếu tố truyền thống và Phật giáo Ấn Độ, Trung Quốc.
- Đặc điểm: Bố cục đối xứng, hình khối vuông vắn, mái cong, trang trí hoa văn rồng, phượng, mây, lửa.
Giá trị
- Di sản văn hóa: Thể hiện trình độ phát triển văn hóa và kỹ thuật.
- Phong phú kiến trúc Việt Nam: Nhiều công trình được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới.
Các cột và trụ có họa tiết độc đáo như rồng, sư tử, chim ưng, hoa văn và yếu tố thiên nhiên. Mái nhà có đường nét mềm mại và cong vòng, tạo cảm giác thoải mái và thư thái.
Công trình nổi tiếng thời Lý
- Đền Ngọc Sơn (Hà Nội)
- Tháp Bút (Huế)
- Đền Thành (Ninh Bình)
Kiến trúc Kinh thành và cung điện
Kinh thành Thăng Long được xây dựng công phu với cung điện, đền đài, và nhiều điện như Càn Nguyên, Tập Hiền, Giảng Võ. Kinh thành có quy hoạch thống nhất, cân xứng, với các công trình bằng gỗ, đá, gạch nung.
.jpg "Tìm hiểu Kiến trúc thời Lý và các công trình tiêu biểu")
Kiến trúc chùa, tháp, đền, miếu
Chùa thời Lý chia làm 3 hạng: Đại, Trung và Tiểu danh lam. Các chùa lớn như chùa Dâu, chùa Phật Tích, chùa Dạm, và chùa Diên Hựu (chùa Một Cột). Chùa thời Lý thường có nhiều tầng nền giật cấp, đối xứng qua trục chính và kết hợp hài hòa giữa chùa và tháp.
Nghệ thuật điêu khắc, đúc tượng
Nghệ thuật điêu khắc thời Lý với phù điêu mô típ hoa cúc, hoa sen, rồng giun mình trơn. Nhiều tượng linh vật như sư tử, phượng hoàng, được tạc tinh xảo, kết hợp nghệ thuật Chăm Pa và Ấn Độ.
Đánh giá khái quát
Kiến trúc và điêu khắc thời Lý kết hợp giữa truyền thống Việt và yếu tố ngoại sinh, đạt đỉnh cao nghệ thuật tạo hình dân tộc Việt. Nhiều công trình được coi là báu vật của nghệ thuật Việt Nam và được xếp hạng là bảo vật quốc gia.
Móng Trụ và Mặt Bằng Kiến Trúc Thời Lý
Những khám phá của khảo cổ học tại khu di tích Hoàng thành Thăng Long trong các năm 2002-2004 và 2008-2009 đã phát hiện ra một quần thể gồm 53 dấu tích nền móng công trình kiến trúc, 7 móng tường bao, 6 giếng nước, 13 đường cống rãnh tiêu thoát nước, chứng minh lịch sử xây dựng hoành tráng của Kinh đô Thăng Long dưới triều đại nhà Lý.
Bằng chứng khảo cổ học chủ yếu tìm thấy các vết tích còn lại của kiến trúc cung điện, lầu, gác thời Lý qua hệ thống nền nhà, móng trụ, chân tảng và sân. Các công trình này chủ yếu được nhận diện qua mặt bằng nền nhà bằng đất với hệ thống móng trụ hình vuông được gia cố bằng sỏi, gạch ngói hoặc mảnh sành, xếp thành hàng ngang dãy dọc khá quy chuẩn. Mặt bằng có những móng trụ đó được xác định là mặt bằng của các cột trụ của kiến trúc, một đặc điểm quan trọng trong kỹ thuật xây dựng kiến trúc gỗ thời Lý.
Cung Điện Thời Lý Dưới Hầm Nhà Quốc Hội
Hệ thống móng trụ được gia cố vững chắc để kê chân tảng đá đỡ các cột của bộ khung nhà bằng gỗ. Các móng trụ có nhiều kích thước khác nhau, chiều rộng trung bình từ 110cm đến 150cm, được đào sâu từ 150cm đến hơn 300cm và gia cố đầm chặt bằng mảnh ngói, mảnh sành, phổ biến nhất là sỏi sông trộn với đất đồi nhằm chống lún chân cột.
Trong các công trình nghiên cứu trước, kỹ thuật gia cố móng trụ được xem là một thành tựu quan trọng của vương triều Lý, phát minh trong điều kiện xây dựng các kiến trúc lớn trên nền đất yếu của đồng bằng châu thổ sông Hồng. Kỹ thuật dùng sỏi pha cát để lót dưới đáy hố móng cột đã xuất hiện từ thời Đinh – Tiền Lê (thế kỷ 10) nhưng được phát triển hoàn thiện thời Lý.
Bên cạnh móng trụ hình vuông, khu di tích còn tìm thấy móng trụ hình chữ nhật đủ để đặt hai chân tảng kê cột, gọi là móng trụ kép hay móng trụ cột đôi. Loại móng trụ này xuất hiện ở những công trình kiến trúc có quy mô nhỏ nhưng kết cấu bộ khung độc đáo.
Việc tìm thấy hệ thống móng trụ kê chân tảng đá và các loại chân tảng đá phản ánh rõ rằng kiến trúc cung điện thời Lý trong Hoàng cung Thăng Long chủ yếu là kiến trúc gỗ, với các cột trụ chịu lực. Do đó, chân cột thường được kê đỡ và gia cố với hai thành phần chính là chân tảng và móng trụ.
Kiến Trúc Gỗ Thời Lý
Tại khu di tích đã tìm thấy nhiều cột gỗ vẫn đứng nguyên vị trí cùng nhiều loại cấu kiện của kiến trúc gỗ. Bằng chứng này không chỉ khẳng định sự tồn tại của các công trình kiến trúc gỗ trong Hoàng cung Thăng Long mà còn cung cấp nhiều thông tin quan trọng về kiến trúc gỗ Việt Nam trong lịch sử.
Ngoài kiến trúc cột dương, bằng chứng về kiến trúc sử dụng cột âm (hay cột chôn) cũng được tìm thấy ở một số công trình kiến trúc thời Lý. Các cột âm thường được xây dựng kết hợp với hệ thống cột dương, tạo nên một cấu trúc hài hòa và bền vững.
Dựa vào dấu tích và sự phân bố của hệ thống móng trụ, mặt bằng kiến trúc cung điện thời Lý rất đa dạng với các hình dạng chữ nhật, hình vuông, hình lục giác, hình bát giác. Kiến trúc hình chữ nhật là phổ biến nhất với kết cấu vì kèo đa dạng: 2 hàng cột, 3 hàng cột, 4 hàng cột, 6 hàng cột, 8 hàng cột. Kiến trúc 8 hàng cột là công trình lớn nhất và kiên cố nhất.
Vật Liệu Kiến Trúc Thời Lý
Trong phạm vi khai quật hơn 42.000m2, các nhà nghiên cứu tìm thấy nhiều loại vật liệu kiến trúc, đặc biệt là ngói lợp mái, xác nhận rằng các công trình kiến trúc trong Hoàng cung Thăng Long xưa đều là kiến trúc gỗ với mái lợp ngói. Cung điện thời Lý có kết cấu 4 mái, hai mái phía trước, phía sau và hai mái ở hai bên, lợp ngói âm dương và ngói sen.
Ngói ống là loại phổ biến nhất thời Lý, có thân nửa hình ống, lợp bên trên ngói cong. Trên lưng ngói thường được gắn hình lá đề cân trang trí hình rồng, phượng với đường nét nghệ thuật cao. Ngói úp lớn (dùng để lợp chính giữa nóc mái) thường được gắn hình lá đề lớn trang trí rồng hoặc phượng, tạo nên một phong cách rất riêng cho kiến trúc Lý.
Ðôi nét về kiến trúc Phật giáo thời Lý
Vương triều Lý (1009-1225) được xem là giai đoạn mở đầu cho thời kỳ hưng thịnh lâu dài của phong kiến Việt Nam về chính trị, kinh tế, cũng như văn hóa và nghệ thuật. Sau một nghìn năm Bắc thuộc, nhà Lý quyết tâm xây dựng nền độc lập lâu dài với niềm tự hào và tự tôn dân tộc, khát vọng Ðại Việt có thể sánh ngang hàng với Ðại Ðường, Ðại Tống ở Trung Hoa.
Tiếp nối tinh thần Phật giáo từ các triều đại trước, Phật giáo thời Lý trở thành quốc giáo và phát triển mạnh mẽ. Tinh thần từ bi, bác ái của Phật giáo hòa hợp với tính ôn hòa, bình dị của người Việt. Theo Ðại Việt sử ký toàn thư, thời ấy nhân dân ‘lũ lượt đi ở chùa’, làm việc gì cũng nghĩ đến sự phù trợ của Ðức Phật. Lý Thường Kiệt, sau khi đánh Tống, bình Chiêm, đã cho xây dựng chùa Báo Ân (Thanh Hóa) để tỏ lòng cảm tạ. Linh Nhâm thái hậu xây dựng cho mình hàng trăm ngôi chùa. Khi vừa lên ngôi, Lý Thái Tổ đã cho xây dựng tám ngôi chùa trước khi xây dựng tôn miếu xã tắc. Sử cũ mô tả những ngôi chùa hết sức bề thế, uy nghiêm, trong khi cung điện của triều đình thì sơ sài. Rõ ràng, kiến trúc Phật giáo thời ấy có vị trí quan trọng và nổi trội hơn các công trình kiến trúc khác. Tuy nhiên, ngày nay, những ngôi chùa thời Lý chỉ còn được hình dung qua nền móng và các thư tịch cổ, vì không có công trình nào còn lại nguyên vẹn. Chùa Một Cột (chùa Diên Hựu) ở Hà Nội chỉ là một mô phỏng của ngôi chùa xưa, nhưng có quy mô nhỏ hơn rất nhiều.
Chùa Một Cột (Diên Hựu) ở Hà Nội
Nói đến các công trình kiến trúc Phật giáo thời Lý, người ta thường nói đến tính quy mô của nó. Chùa Một Cột xưa (xây năm 1049) được dựng trên cột đá cao hàng vài chục mét, vươn lên giữa hai hồ Linh Chiểu và Bích Trí, như hình bông sen nở ngàn cánh, trong chùa có tượng mình vàng. Chùa có quả chuông lớn, chuông Quy Ðiền, nặng đến nỗi không thể treo được, phải đặt dưới đất.
Chùa Phật Tích (Phượng Hoàng, Từ Sơn, Bắc Ninh)
Chùa Phật Tích, tên chữ Vạn Phúc tự, xây dựng năm 1057, gắn liền với truyền thuyết về một tòa tháp cao chọc trời khi vỡ hiện ra pho tượng mình vàng uy nghi. Chùa được xây dựng với bốn cấp nền ăn sâu vào triền núi, mỗi lớp nền cao từ 4 đến 5 m. Lớp đầu tiên là nền đất, có chiều rộng 60 m và chiều sâu 100 m. Ba lớp nền sau được bó đá với chiều rộng khoảng 60 m và chiều sâu khoảng 100 m, gắn kết với nhau bằng các bậc cầu thang. Kiến trúc ngôi chùa xưa chỉ còn lại bốn lớp nền. Vừa qua, chùa được xây dựng lại với quy mô bề thế để kỷ niệm 1000 năm Thăng Long – Hà Nội.
Chùa Dạm (Quế Võ, Bắc Ninh)
Chùa Dạm được xây dựng năm 1086, trên núi Dạm, cũng gồm bốn lớp nền ăn sâu vào triền núi, mỗi lớp cao khoảng 5-6 m. Với diện tích rộng gần 8.000 m², bề mặt của mỗi lớp rộng khoảng 65 m và chiều sâu của bốn lớp khoảng 120 m. Ngôi chùa bề thế đến mức Trần Nhân Tông khi đi vãn cảnh chùa đã viết: “Bức tranh kiến trúc mười hai lớp – Mắt thấy thiên nhiên rộng vạn lần”. Tiếc rằng ngôi chùa bề thế đó ngày nay chỉ còn lại các nền móng, nhưng vẫn có thể hình dung quy mô của nó.
Các Tháp Phật
Tháp chùa thời Lý khác với tháp của những ngôi chùa thời sau, là nơi thờ Phật chứ không phải mộ của các nhà sư, và là nơi để hành lễ chứ không phải để tưởng niệm. Tháp thời Lý thường ở vị trí trung tâm của ngôi chùa, được làm nhiều tầng, trở thành biểu tượng thiêng liêng nối trời với đất, tạo ra sự hòa hợp âm – dương, gửi gắm ý nguyện của phật tử với Ðức Phật trên cõi Niết Bàn. Các tháp Phật thời Lý như tháp Phật Tích, tháp Báo Thiên, tháp Chương Sơn… nay cũng chỉ còn lại nền móng. Các nhà nghiên cứu phỏng đoán các tháp thời Lý thường cao hơn mười tầng và có chiều cao hàng mấy chục mét. Gần đây, Viện Mỹ thuật có nghiên cứu và xác định chiều cao của tháp Phật Tích khoảng 36 m.
Chùa Báo Thiên
Chùa Báo Thiên và tháp Báo Thiên cao khoảng 70 m. Chùa Phật Tích ở Bắc Ninh, chùa Long Đọi ở Hà Nam, chùa Bà Tấm ở Hà Nội, chùa Quảng Giáo ở Quảng Ninh đều là những chùa lớn. Kiến trúc chùa tháp thời Lý đều to lớn, cao, các chùa thường nằm trên đỉnh núi cao. Cấu trúc và bố cục chùa tháp đơn giản, chỉ gồm một ngôi chùa chính và một ngọn tháp lớn có đáy vuông. Điều này phản ánh tư tưởng giản dị, phóng khoáng của người thời Lý. Trang trí tháp chịu ảnh hưởng của nghệ thuật Chăm, với các hình chim thần (Garuda), nữ thần đầu người mình chim, có lẽ do việc bắt những tù binh Chăm sau cuộc nam chinh của Lý Thánh Tông.
Kết cấu và Cảnh quan
Kiến trúc Phật giáo thời Lý không chỉ nổi bật với quy mô của những công trình mà còn với kết cấu chắc chắn, cân đối, kết cấu mặt bằng hình vuông hướng vào trung tâm là nơi thờ Phật như chùa Một Cột, hoặc kết cấu tầng tầng lớp lớp mở rộng không gian từ ngoài vào trong như kiến trúc chùa Phật Tích, chùa Dạm. Chùa thời Lý thường gắn liền với cảnh quan thiên nhiên rất đẹp, gắn với núi, sông, và những cánh đồng mênh mông, tạo thành phong cảnh hữu tình, hòa hợp giữa con người và trời đất. Các công trình còn được trang hoàng bằng những tác phẩm hội họa, điêu khắc với hình ảnh rồng, phượng, mây, sóng, hoa sen, hoa cúc, nhạc công, tiên nữ… làm cho công trình trở nên bay bổng, tạo ra chốn tiên cảnh ở trần gian vừa như thực lại vừa như mơ.
Ngày nay, qua dấu tích còn lại với những nền móng, chân tảng, những viên ngói bò chạm rồng chạm phượng cùng các thư tịch người xưa để lại, chúng ta có thể hình dung ra kiến trúc Phật giáo thời Lý, một loại công trình nổi bật trong lịch sử kiến trúc Việt Nam. Đây chính là những di sản văn hóa vật thể, thể hiện tâm hồn hiền hậu, lối sống hiền hòa vốn có của người Việt, đồng thời là khát vọng của một vương triều đã hòa chung với khát vọng của nhân dân để cùng cầu mong xây dựng một đất nước phồn vinh.
Công trình cung điện và kinh thành
Kinh thành Thăng Long thời Lý Thái Tổ được xây dựng với nhiều cung điện và công trình quan trọng, mô tả như sau:
- Các cung điện chính gồm điện Càn Nguyên (chỗ coi chầu), điện Tập Hiền (bên tả), điện Giảng Võ (bên hữu), điện Cao Minh (hướng chính nam).
- Cấm Thành, nơi ở của vua, có trục đối xứng bắc – nam với điện Càn Nguyên ở trên núi Nùng (Long Đỗ). Nhà Lý cho xây dựng 36 cung, 49 điện ở khu trung tâm Cấm thành Thăng Long.
- Kết quả khai quật cho thấy kiến trúc thời Lý đẹp, công phu, phong phú về loại hình và quy mô rộng lớn, trang trí tinh xảo với chất liệu gỗ, đá, gạch, đất nung, quy hoạch thống nhất và cân xứng.
Một số đặc điểm kiến trúc được tìm thấy qua khai quật tại khu Hoàng thành Thăng Long ở 18 Hoàng Diệu (Hà Nội):
- Chân cột bằng đá, móng trụ sỏi, nền nhà lát gạch vuông, có cống thoát nước.
- Mặt bằng kiến trúc kiểu chữ nhật nhiều gian, có từ 3 cột đến 6 cột, bên cạnh các mặt bằng kiểu lục giác, bát giác.
- Các kiến trúc hoàng thành Thăng Long đánh dấu bước chuyển biến vượt bậc của nghệ thuật kiến trúc và quy hoạch kinh thành Thăng Long.
Các công trình khác bao gồm điện Hàm Quang (bến sông Hồng), điện Hồ Thiên Bát Giác (bên hồ Kim Minh), cung Tây Hồ (trên hồ Dâm Đàm), và các vườn ngự uyển như Xuân Quang, Thượng Lâm, Quỳnh Lâm, Bảo Hoa.
3. Chùa, tháp, đền, miếu
Chùa chiền thời Lý mọc lên khắp nơi, trở thành biểu tượng của sự phát triển Phật giáo rực rỡ thời kỳ này. Chùa thời Lý được chia làm ba hạng: Đại, Trung và Tiểu danh lam. Một số chùa lớn nổi bật là chùa Dâu, chùa Phật Tích, chùa Dạm (Bắc Ninh), chùa Long Đọi (Hà Nam), và chùa Diên Hựu (chùa Một Cột).
Kiến trúc chùa thời Lý có nhiều tầng nền giật cấp, bạt sâu vào sườn núi, cao dần lên đỉnh. Các chùa thường có tháp lớn, được trang trí tinh xảo với tượng tròn, phù điêu bằng đá, đất nung, và tranh vẽ Phật trên tường. Các công trình khác như đền Đồng Cổ, lầu gác trên núi Cung vua, Văn Miếu – Quốc Tử Giám cũng được xây dựng theo nguyên tắc quy hoạch hài hòa với cảnh quan xung quanh, tận dụng tối đa lợi thế của môi trường.
4. Nghệ thuật điêu khắc và đúc tượng
Nghệ thuật điêu khắc thời Lý hiện diện thường trực trong các công trình, được trang hoàng uy nghiêm và lộng lẫy. Các tác phẩm điêu khắc tinh tế với phù điêu mô típ hoa văn, hoa sen, lá cây, rồng, cùng nhiều linh vật mang đặc sắc Việt Nam. Nghệ thuật đúc chuông – tô tượng rất phổ biến, nổi bật là “An Nam tứ đại khí,” trong đó có ba tác phẩm được tạo ra thời Lý:
- Tháp Báo Thiên
- Chuông Quy Điền
- Tượng Phật Di Lặc chùa Quỳnh Lâm
Các tác phẩm điêu khắc thời Lý còn lại nguyên vẹn đến ngày nay đều được xem là báu vật của nghệ thuật Việt Nam, phần lớn được xếp hạng là bảo vật quốc gia.
