Khác với kiến trúc nhà cổ miền Bắc, kiến trúc nhà ở miền Tây Nam Bộ lại đặc sắc riêng, nó thể hiện bản sắc văn hóa riêng của vùng đất miền Tây mến khách này.
Nhà cổ gỗ ở Vĩnh Long
Ngôi nhà cổ này có diện tích sử dụng lên đến 450 m2, được xây dựng toàn bằng gỗ căm xe, gỗ thao lao, theo phong cách nhà rường gồm 3 gian 2 chái. Với cột ngậm kèo , các vòm cửa được chạm khắc hoa lá, chim muông, bố cục tương đối hài hòa
Điểm nhấn đặc biệt của ngôi nhà chính là nằm ở bộ kèo, các vách cửa, ô trám. Nhà gồm 5 cửa chính, các cánh cửa đều sử dụng gỗ bản, nguyên tấm, có then gài trong theo đúng kiểu “then cài cửa đóng” của những nhà giàu có thời xưa. Hai bên chái là hai cửa ngách. Hầu hết các cửa đều được chạm nổi và chạm chìm. Những ô trám của cửa chính được bố trí rất hài hòa, lại được chạm khắc vô cùng tinh xảo với hình tượng là con dơi, hình quả phật thủ, quả đào tiên, hình quả lựu…
Ngoài ra, còn sử dụng rất nhiều đề tài gần gũi với đời sống của người dân như quả mãng cầu, đây vốn là một loại cây khá phổ biến của miền Tây Nam Bộ – Đồng bằng sông Cửu Long. Các góc bao thì được chạm nổi hình ảnh cá lội – tượng trưng cho sự tự do và ung dung tự tại. Cửa thì được chạm nổi mai hóa rồng – đây là một trong những linh vật quan trọng trong nhóm tứ linh ưa thích của những người dân Nam bộ được biến cách theo kiểu lựu hóa lân, sen hóa quy, mai hóa rồng, hình ảnh trúc hóa phụng. Các đầu kèo được gia công tạo tác tỉ mỉ theo hình quả lựu, quả đào tiên rất sinh động và sắc nét… Tất cả đều không sơn màu, tuy nhiên theo thời gian cũng trở nên bóng loáng hơn.
Bên trong, gian chính đặt khám thờ gia thần, với bề ngang rộng 2 m, chạm nổi khá cầu kỳ, hình long chầu nhật. Hai bên là bộ ghế làm từ xà cừ ngũ sắc, được chạm khắc hoa lá, chim thú rất tỉ mỉ, các ô chạm được lắp kính bảo vệ.
Tại Vĩnh Long còn rất nhiều nhà cổ được làm vào khoảng cuối thế kỷ 19, đầu 20. Trong số đó, nhà cổ của ông Phủ Cần khá nổi tiếng vì nó có bộ kèo chạm trổ rất tinh vi.
Nhà cổ miền Tây này có diện tích khoảng 400 m2, bộ cột cái cao 6 m cho nên rất thoáng. Đặc biệt, cách thực hiện bộ kèo vỏ đậu chạm trổ hết sức tinh vi. Đầu kèo chạm tứ linh, trên đầu là sáu cây kèo đều chạm trổ sinh động, uyển chuyển với tác phẩm mai hóa rồng, hình ảnh trúc hóa phụng, sen hóa quy… và hình chạm khắc hoa, trái, …. thể hiện những tâm tư và tình cảm của chủ nhân ngôi nhà.
Hầu hết các tác phẩm điêu khắc trên gỗ để mộc, chúng không sơn phết, đã góp phần làm cho bộ kèo trở nên nhẹ nhàng và thanh thoát hơn. Hiếm thấy có ngôi nhà cổ nào lại có bộ kèo chạm trổ đẹp như thếnày.
Nhà nhiều cột nhất vùng Nam Bộ
Được công nhận là di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia năm 1997, ngôi nhà cổ của bà Trần Thị Ngỏ (ấp Cầu Ngang, Long Hựu Đông, Cần Đước, Long An) được xem là ngôi nhà cổ có nhiều cột nhất hiện nay ở Nam bộ.
Còn nữa, với thiết kế kiến trúc độc đáo mang đậm phong cách kiến trúc Huế, ngôi nhà trăm cột (gồm 68 cột chính, 52 cột phụ) của ông Trần Văn Hoa (tỉnh Long An) khởi công từ năm 1898, nhà có tổng diện tích 822 m2, thiết kế theo kiểu nhà rường, có mái lợp ngói âm dương, nền móng bằng đá xanh lục giác, năm 1904 thì ngôi nhà hoàn thành. Đến đầu thập niên 1970, mặt tiền ngôi nhà này được sửa lại kiểu tân thời, được ốp gạch mosaic, nhưng vẫn giữ được những nét chạm trổ độc đáo.
Hơn một thế kỷ nay, bên trong là những hàng cột gỗ cẩm lai, gỗ đỏ đã trở nên bóng lộn. Nội thất khá nguyên vẹn, với vách lụa, với cửa võng, bao lam, với khám thờ… Những tác phẩm điêu khắc, chạm trổ công phu và độc đáo với hình tượng nổi bật như long, lân, quy, phụng, mai, lan, cúc, trúc, tùng, lộc, dơi, nho, sóc… Dù một số đã bị mờ lớp sơn bóng ngoài, tuy nhiên vẫn còn giữ được vẻ đẹp tinh tế và sắc sảo.
Nhà cổ trăm tuổi ở miền Tây
Nằm dưới chân cầu Ông Văn (thuộc ấp Bình An, Đăng Hưng Phước, Chợ Gạo, Tiền Giang), nhìn bề ngoài ngôi nhà này không có vẻ gì là cổ kính nhưng vào trong ta mới thấy được nội thất đậm nét xa xưa của nền Kiến trúc nhà ở miền Tây Nam Bộ
Mặt tiền nhà ảnh hưởng bởi lối kiến trúc Tây phương, nhà có bậc tam cấp đi vào gian thảo bạt tương đối rộng. Ngôi nhà chính xây theo mô típ cũng khá truyền thống: nhà có 3 gian, 2 chái. Được biết thêm, nhà trên gồm 36 cột, nhà dưới gồm 20 cột, tất cả đều được làm bằng gỗ căm xe để chống chọi được với vấn đề mối mọt. Quan sát từ phíabên hông nhà cho thấy khung nhà được kết cấu theo kiến trúc nhà rường, tuy nhiên do cột nhà cao cho nên không gian phía trong cực kỳ thông thoáng. Hiện nay dàn cột kèo, xuyên trính, ốp quả và mái ngói vẫn còn khá nguyên vẹn. Tường gạch dày đến 30 cm, được xây 2 lớp, thêm cả cột gạch đỡ đầu kèo, nó chịu toàn bộ sức nặng của cả mái nhà bao phủ trên một diện tích 500 m2.
Đặc biệt hơn, 2 chái được thiết kế giống như hành lang. Giữa nhà dưới với nhà trên có một sân thiên tĩnh vừa để gia chủ trồng hoa kiểng, lại vừa lấy ánh sáng. Nhà dưới có 3 cửa sổ quay ra 3 hướng khác nhau, không gian trở nên thoáng đãng hơn, hạn chế sự ẩm thấp làm hư hại vật liệu bằng gỗ.
Bên cạnh đó, nhà trên cũng không sử dụng cửa gỗ truyền thống mà chỉ sử dụng một lớp vách tường ngoài . Đặc biệt là 3 cánh cửa chính làm bằng gỗ nguyên tấm . Thậm chí nó còn được xem là loại cửa của kiến trúc nhà của người Hoa bình dân.
Nhà thảo bạt lớn nhất vùng Tây Nam Bộ
Đứng từ ngoài nhìn vào, khách du lịch sẽ cảm nhận được sự uy nghiêm và bề thế, cho ta thấy gia chủ là một người rất giàu có. Khi đi vào bên trong, du khách bắt gặp cảm giác yên bình, sự thân thuộc do phong cách kiến trúc mang đậm chất Việt.
Mặt tiền của ngôi nhà còn gây ấn tượng mạnh mẽ với lối kiến trúc Tây phương thông qua các chi tiết sau: những bức phù điêu đắp nổi được bày vẽ trang trí theo kiểu Phục hưng xuất hiện trên các cột, được trang trí thêm gạch men cao cấp của Nhật Bản. Vòm cửa uốn cong theo phong cách kiến trúc La Mã. Trên nóc nhà còn gắn bông sắt đặc trưng của Pháp, trông ngôi nhà rất hài hòa với loại ngói ngợp hình vảy cá.
Tuy vậy, khi bước vào bên trong ngôi nhà, thì lại có cảm giác thân thuộc và yên bình đến lạ do lối kiến trúc của nó đậm chất Việt Nam, thể hiện được sự mềm mại với từng đường nét chạm khắc vô cùng tinh xảo. Đặc biệt nhất là cách bài trí nội thất trong nhà cũng không thấy được bóng dáng của các loại ghế, chiếc bàn trang điểm với khung kiếng tráng thủy hay là tủ rượu, theo kiểu chũng ta thường thấy ở những ngôi nhà bị ảnh hưởng nền văn minh Pháp. Có thể nói rằng, đây là một ngôi nhà “trong cổ ngoài tân” vô cùng độc đáo.
